De zingevingsparadox

Nu.nl schreef een tijd geleden over het gebrek aan zingeving bij ongelovigen en liet daarbij een godsdienstwetenschapper aan het woord die niet begrijpt dat die mensen niet ‘gewoon naar de kerk gaan’. Daar zakte mijn broek zo ontzettend van af dat ik al snel een opzetje voor een nieuw blog had gemaakt. Maar toen besloot ik me aan te melden voor 25 (kunst)markten en was ik een hele tijd onder de pannen. Tot nu. Lees hier mijn visie op ‘de gebrek aan zingeving’-paradox in relatie tot religie.

In het artikel van nu.nl wordt gesteld dat gelovigen hun leven steevast als zinvoller en betekenisvoller beoordelen. Maar die zin en betekenis die gelovigen ervaren is in de kern natuurlijk verzonnen door het culturele fenomeen dat religie is. Het leven is in de kern zinloos. Als je dat niet kunt dragen, dan heb je inderdaad een probleem, maar dat ‘oplossen’ met een verzonnen idee, is zelfmisleiding van de bovenste plank. Hoe kan dat de bedoeling zijn? Daar komt bij dat de zinloosheid van het leven vooral een probleem is als je een heel naar leven hebt, of als je onder het leven gebukt gaat, als je dus in de kern slachtoffer van het leven bent. Nu zijn gelovigen natuurlijk inherent slachtoffer, want

1. religie zit vol vormen van schuldgevoel en naderend onheil in de vorm van het hiernamaals,
2. de emotionele incest van een god die al je persoonlijke gedachtes en gevoelens weet en kent houdt je ook niet onberoerd en
3. het feit dat je een hogere macht nodig hebt om je of aan de regels te houden, of te kunnen dealen met het leven, geeft aan dat je lichamelijk wel volwassen geworden bent, maar er psychisch-emotioneel wel wat mijlpalen zijn gemist zullen we maar zeggen…

Als je geen slachtoffer van het leven bent en dus zelf verantwoordelijk er iets van te maken tegen alle zinloosheid in, dan is de zinloosheid geen probleem. Wat een probleem kan zijn is er iets van maken (want wat dan? waarom dan? en met wie dan? en wanneer?) of het nemen van die verantwoordelijkheid en het voelen van veel druk daarbij (bijvoorbeeld vanwege de invloed van social media of peer pressure). Dat probleem van persoonlijke richting en handelingsbekwaamheid gaan bepleisteren met een zingevingsmedicijn uit reli hoek is natuurlijk compleet het doel voorbij schieten. En vervolgens suggereren dat mensen die zin wel kunnen vinden in de kerk, ook al zijn ze ongelovig, gaat voorbij aan de reden dat die mensen niets met religie en dus niets met zelfmisleiding te maken willen hebben. Die mensen hebben juist de eerste stap naar emotionele volwassenheid gezet! Dan bied je ze toch niet weer een beker moedermelk aan?

Omdat ik die route toevallig zelf heb afgelegd, heb ik het idee dat mensen die het geloof vaarwel hebben gezegd maar nog wel een gebrek aan zingeving ervaren, nog een aantal stappen te zetten hebben in de richting van emotionele volwassenheid. Of nog een aantal Matrix-pillen moeten slikken, hoe je het ook wilt omschrijven. Als het gaat over emotionele volwassenwording is het afleggen van geloof en het hele idee van een schepper en iemand die je doen en laten controleert etc, een eerste stap, maar daarmee heb je niet ineens dat hele proces voltooid. Het is ook zaak om verantwoordelijkheid te nemen, emoties te leren reguleren, je zenuwstelsel te leren kennen en te oefenen met op- en neerwaarts op de ladder bewegen (van ontspannen zenuwstelsel naar vecht-, vlucht- en overgavemodus en weer omhoog). Daarnaast zit religie vol codependentie, ook dat moet je helen. Het is dus niet alleen een kwestie van hoe je met jezelf omgaat, maar ook van hoe je met anderen omgaat. Grenzen aangeven, grenzen bewaken, verantwoordelijkheid bij de ander laten, geen martelaarschap meer vertonen en je dus juist niet meer bij alles afvragen what would Jesus do?

Nu is zingeving nogal een abstract begrip. Dus even voor de goede orde: zingeving gaat over het voelen dat wat je doet betekenis heeft, dat het van waarde is. En om het nog concreter te maken, hierbij de 7 onderdelen van zingeving zoals omschreven door onderzoeker en schrijver Peter Derkx op https://www.imindlife.nl/nieuws/zingeving/:

1. Doelgerichtheid: weet je wat je met je leven wilt? Kun je daar een levendig beeld van schetsen?
2. Morele rechtvaardiging: kun je leven naar wat belangrijk voor je is? Weet je wat belangrijk voor je is?
3. Eigenwaarde: vind je jezelf de moeite waard? Voel je dat ook echt?
4. Competentie: kun je controle uitoefenen op je leven? Of heb je het gevoel dat je geleefd wordt?
5. Begrijpelijkheid: heb je een begrijpelijk verhaal over je leven? Of voelt het als een verwarrende chaos?
6. Verbondenheid: voel je je verbonden met anderen?
7. Transcendentie: voel je je deel van een groter geheel?

Dat is dus nogal wat! Je vraagt dus nogal wat van jezelf als je zingeving wilt en helemaal als je dat op een emotioneel volwassen manier wilt doen! Heel belangrijk om dit te onthouden. Als je de 7 onderdelen langsgaat, dan zie je dat religie een heleboel vinkjes LIJKT te zetten:

1. Doelgerichtheid: het doel is het eeuwige leven, naar de hemel gaan, leven volgens de 10 geboden en/of volgens de bergrede (afhankelijk van of je Gereformeerd Vrijgemaakt of PKN bent)
2. Morele rechtvaardiging: de bijbel is je morele rechtvaardiging, als de bijbel iets belangrijk vindt, of god of Jezus of Paulus of Elia, dan is het voor jou belangrijk.
3. Eigenwaarde: dit is een tricky one, want Jezus zegt van wel maar het OT zegt duidelijk van niet dus this is where theology comes in… Neig je naar Calvijn dan ben je prut, is het van wezenlijk belang dat je je hele leven je best doet om minder prut te zijn, enkel en alleen in de wetenschap dat je toch altijd prut zal blijven. Neig je naar iets relaxtere theologen, Luther of, doe eens gek, Zwingli dan is er nog wel iets van eigenwaarde te bespeuren of in ieder geval hoop op verbetering.
4. Competentie: dit is net zo tricky als Eigenwaarde, omdat de meeste gelovigen zich met de bijbel in de hand of god aan hun kant vooral heel competent voelen, tragisch niet doorhebbend dat het feit dat ze daar de bijbel of god voor nodig hebben het bewijs is van hun grove incompetentie.
5. Begrijpelijkheid: religie heeft begrijpelijkheid vervangen voor simpel doch doeltreffend en als je klaagt over onbegrijpelijkheid dan wordt je een gebrek aan voorstellingsvermogen of waardering van het mysterie van het leven verweten. Het scheppingsverhaal is natuurlijk te zot voor woorden, maar het is wel simpel en het is een goed verhaal. Het is dus zowel heel begrijpelijk als totaal onbegrijpelijk tegelijkertijd en met dit soort tegenstellingen houdt het gelovigen in een kinderlijke Sinterklaasmodus. ‘Nee hoor, de aarde is echt in zeven dagen geschapen, want dat staat in de bijbel.’ Ja hoor, en Sinterklaas bestaat ook.
6. Verbonden: dubbel check. Niets is verbindender dan samen ergens in geloven of idolaat van zijn. Kijk maar naar voetbalfans, Swifties en, laat ik hem er ook maar even ingooien: alle mensen met de Nederlandse nationaliteit. De natiestaat is net zo’n succesvol verzinsel als god, het is alleen een paar eeuwen jonger. Zijn we ooit meer met elkaar verbonden dan tijdens een succesvol EK of WK? Enkele zuurpruimen daargelaten?
7. Transcendentie: ook een dubbel check. Niet alleen voel je je als gelovige deel van de gemeenschap, maar je voelt je ook deel van een groter geheel van de hele kerk op aarde en je hebt natuurlijk dat lijntje met de hemel en met alle godvrezende zielen die daar in spanning op jouw komst zitten te wachten.

Dus. Religie vinkt aardig wat van die 7 onderdelen weg, MAAR niet op een gezonde, volwassen manier. Allemaal op de Sinterklaasmanier, vol tegenstellingen, sprookjes en ingebeelde rechtvaardiging. Religie neemt je juist alles uit handen. Je hoeft jezelf geen moeilijke vragen meer te stellen, die worden allemaal al voor je beantwoord. Op een kinderlijk simpele manier. Suggereren dat ongelovigen die een gebrek aan zingeving ervaren die wel in de kerk kunnen vinden is dus een van de domste opmerkingen die ik dit jaar gehoord heb. Dan snap je dus niet wat zingeving eigenlijk is, wat de rol is van godsdienst en wat het met mensen doet in de kern. Hoe het ze alle handelingsbekwaamheid ontneemt en met een kluitje in het riet stuurt. En dat de verdiensten die door gelovigen aan godsdienst worden toegedicht, als troost en houvast alleen maar belangrijk zijn voor mensen die leven in diep verdriet en van zichzelf wankel en onevenwichtig zijn. En dat die verdiensten niets betekenen voor mensen die geleerd hebben en in staat zijn om zichzelf op te vangen. Dus ik weet niet wat ze in vredesnaam behandelen tijdens de studie godsdienstwetenschap, maar het is blijkbaar geen godsdienst en ook geen wetenschap.

Maar even zonder dollen. Wat ik het meeste miste toen ik definitief atheïst werd, waren de rituelen en de jaarliturgie. Het gevoel ergens vandaan te komen en ergens naar op weg te zijn. Dat zal vast iets persoonlijks zijn, want ik weet niet of dit iets met zingeving te maken heeft. Voor mij voelde het als de markering van het jaar, van de seizoenen, van vieren dat je leeft, zodat niet elke maand lijkt op de vorige of de jaren in elkaar overgaan zonder dat je het doorhebt. Mijn oplossing heb ik gevonden in de Keltische jaarfeesten. Ik vier goddeloze feesten, geënt op de natuur en de tijd van het jaar. Gericht op de seizoenen en hoe onze menselijke natuur daarin meebeweegt. Dus ik vier geen Kerst, maar Yule. Geen Allerheiligen, maar Samhain. Ik vier Imbolc, Beltane en Litha. Ik vier het oogstfeest (Lammas) en de lente- (Ostara) en herfstequinox (Mabon). En bij elk jaarfeest heb ik mijn eigen rituelen bedacht en dat bevalt me heel erg goed.

Gemeenschapszin is een ander ding. Ik ben er jaren naar op zoek geweest en uiteindelijk heb ik het gevonden door van Brabant naar Twente te verhuizen. Maar misschien vind iemand anders het juist door van Friesland naar Limburg te gaan. Het gaat erom jouw soort mensen te vinden. Mijn soort mensen wonen dus in Twente (en in Schotland, maar dat is iets voor over een paar jaar). En dat resulteert in hele fijne dagelijkse contacten. Cassieres die je humor begrijpen. Buren bij wie het goed toeven is. Enhousiaste dansdocenten. Aantrekkelijke (kunst)markten om aan mee te doen. Leuke medewerkers bij de kunstenaarsbenodigdhedenwinkel in de stad die met je meedenken en je herkennen als je binnenkomt (ik bedoel, hallo, hoeveel jaar kwam ik in Den Bosch bij De Kwast over de vloer en keken ze je nog steeds aan met dezelfde wazige blik?) Dat dus.

En wat is nu de moraal van dit verhaal? Vind jouw soort mensen. Ontdek daarvoor jouzelf. Vul je dagen met dingen die bij jou passen. Kom erachter wat voor jou waarde heeft of waar je vrolijk van wordt. Realiseer je dat zingeving een serieuze opdracht is waarbij je emotioneel volwassen gedrag aan de dag dient te leggen. Wees mild. Probeer dingen uit. Als je volgens jouw eigen voorwaarden een gevoel hebt van voldoening, rust, succes en/of verrassing, dan ben je al een heel eind. En laat je niets wijsmaken, niet door mij, maar al helemaal niet door een of andere godsdienstwetenschapper. Amen.